EĞİTİCİ BİLGİ

Deniz Okyanus Akıntıları Nedenleri:

Deniz ve Okyanuslar daki suların kütle halinde yer değiştirmesi ile oluşurlar. oluşum nedenleri şunlardır
-yoğunluk (tuzluluk farkı
-seviye farkı
-sürekli rüzgarlar Yoğunluk Ve Seviye Farkından Oluşan Akıntılar
denizlerin beslenme ve buharlaşma özelliklerinin farklı olması tuzluluk (yoğunluk) ve seviyelerinin de farklı olmasına neden olur. böylece tuzlulukları ve seviyeleri farklı olan denizleri birleştiren boğazlarda ve çevresindeki denizlerde görülürler. çanakkale boğazları ile marmara deniziakdeniz ve atlas okyanusunu birleştiren cebelitarık boğazında olduğu gibi. diğer komşu denizlere göre karadeniz'de yağışların fazla olması tuna gibi bol su taşıyan ırmakların dökülmesi buharlaşmanın az olması ve enlem gibi faktörler nedeniyle tuzluluk oranı az su seviyesi daha yüksektir.

bu nedenle karadeniz'in az tuzlu suları üstten ege'ye doğru ege'nin tuzlu suları ise alttan karadeniz'e doğru akıntılar oluşturur. sürekli rüzgarlardan oluşan okyanus akıntıları:her iki yarım kürede sürekli rüzgarların okyanusların yüzey sularını itmesi ile oluşurlar. okyanus akıntılarını ekvatoral kuşakta esen alize rüzgarları başlatır. dünyanın ekseni etrafında dönmesinden dolayı kuzey yarımkürede sağa güney yarım kürede sola saparak devam ederler ve halkalar oluştururlar. ekvatordan kutuplara doğru hareket edenler sıcak su akıntılarını kutuplardan ekvatora doğru hareket edenler soğuk su akıntılarını oluştururlar. okyanuslardaki büyük akıntı sistemleri temelde sürekli esen alizelerin etkisi ile oluşmaktadır. fakat kıta kenarlarında (kıyıların) ve burunlarda akıntıların kollara ayrılması ve sürüklenmesinde etkili oldukları görülmektedir. başlıca kıyı tipleri

1-Fiyort Tipi Kıyılar
buzullarla işlenmiş alanlardan buzul vadilerinin sular altında kalması sonucunda fiyortlar oluşmuştur. bu kıyı tipine iskandinavya kıyılarında rastlanılır.

2-Skyer Kıyıları
buzulların cilalayıp çizdikleri hörgüç şekilli tepeciklerin veya moren yığınlarının bulunduğu yerlerde kıyı binlerce adacıktan meydana gelen karmakarışık bir şekil almıştır. bu tip kıyılara skyer kıyıları adı verilir.

3-Dalmaçya Kıyıları
denizin kıyıya paralel dağlar arasındaki vadilere sokulduğu alanlarda dalmaçya tipi kıyılar oluşmuştur. bu kıyı tipine dalmaçya kıyılarında ve ülkemizde kaş kıyılarında rastlanır.

4-Ria Kıyıları
bunlar okyanus sularının yükselmesi yada karaların alçalması yüzünden vadilerin aşağı kesimlerini deniz sularının basması ile oluşmuş kıyılardır. istanbul boğazı ve haliçgüneybatı anadolu ve kuzey batı ispanya'da bu tip kıyılar görülmektedir. istanbul boğazı eski bir akarsu vadisi idi daha sonra deniz yükselmesi ve suların basması sonucunda boğaz durumunu almıştırhaliçte bunun bir koludur. çanakkale boğazı da benzer bir kıyı oluşumu göstermiştir.

5-Limanlı Kıyılar
bu tip kıyılar alçak tepelik alanlardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önünün kıyı setleri ile kapatılması sonucu oluşmuştur. büyük ve küçük çekmece örnek olarak gösterilebilir.

6-Enine Kıyılar
yükselen denizin kıyıya dik dağlar arasındaki vadilere ve ovalara sokulduğu yerlerde çok girintili ve çıkıntılı kıyılar meydana gelmiştir. bunlara enine kıyılar adı verilir. örnek ege kıyıları

7-Boyuna Kıyılar
dağların denize paralel olarak uzandığı yerlerde boyuna kıyılar görülür. bunlarda girinti-çıkıntı son derece azdır. örnek akdeniz ve karadeniz kıyıları

8-Watt Tipi Kıyılar
gel-git olayının etkili olduğu yerlerde deniz suyunun yükselmesi sırasında su altında kalansular çekildikten sonra yüze çıkan kıyılardır.

9-Mercan (Resif) Kıyıları
sıcak denizlerde yaşayan mercanların kireçli kalıntılarının üst üste birikmesi ile şekillenen kıyılardır.

10-Haliçli (Estuar) Kıyılar
gel-git olayının etkili olduğu yerlerde akarsu önlerinin sürekli açık tutulması sonucunda oluşan kıyılardır.batı avrupa kıyılarında yaygındır.

Akıntılar
1.dalga akıntısı
2. gel-git akıntısı
3.yoğunluk (tuzluluk) ve seviye farkı akıntısı denizlerin boğazlarla birbirine bağlandığı yerlerde görülür ör yurdumuzda karadeniz'den akdeniz'e doğru üst akıntı akdeniz'den de karadeniz'e doğru alt akıntı olması.
4.okyanus akıntıları: muson rüzgarları ve sürekli rüzgarların etkisiyle okyanuslarda meydana gelen hareketlerdir.

okyanus akıntılarının karşılaşma alanlarında balıkçılık çok gelişmiştir. sebebi balıklar için önemli besin kaynağı olan planktonların çok fazla olmasıdır. ayrıca sis olayı da fazla olur.

Akıntılar
1.dalga akıntısı
2.gel-git akıntısı
3.yoğunluk (tuzluluk) ve seviye farkı akıntısı: denizlerin boğazlarla birbirine bağlandığı yerlerde görülür. ör: yurdumuzda karadeniz'den akdeniz'e doğru üst akıntı akdeniz'den de karadeniz'e doğru alt akıntı olması.
4.okyanus akıntıları muson rüzgarları ve sürekli rüzgarların etkisiyle okyanuslarda meydana gelen hareketlerdir. okyanus akıntılarının karşılaşma alanlarında balıkçılık çok gelişmiştir. sebebi; balıklar için önemli besin kaynağı olan planktonların çok fazla olmasıdır. ayrıca sis olayı da azla olur.


ı- Dalgalar Ve Akıntılar
deniz yüzeylerinde rüzgarın etkisiyle oluşan salınım hareketlerine dalga denir. ayrıca deniz tabanlarındaki heyelan deprem ve volkanik faaliyetler de dalgalara neden olabilirler.(tsunami dalgaları

Deniz ve okyanus yüzeylerinde sürekli rüzgarlar tarafından itilmesi seviye yoğunluk ve sıcaklık farkları ile gel-git olaylarının etkisi sonucu su kütlelerinin hareket etmesine akıntı denir.

derinliğin fazla olduğu yerlerdeki dalgalar kıyıya yaklaştıkça derinlik azaldığı için dibe sürtünür ve kıyıya güçlü bir basınç yaparak çatlar. bu olaya dalga çatlatması (kırılması denir. algaların kıyıyı aşındırması 3 şekilde olur

1.su kütlelerinin kıyıya çarparak yaptığı basınç
2.dalgaların içindeki kum tanelerinin etkisi
3.suyun kıyıda yaptığı kimyasal aşındırmanın etkisi.dalga ve akıntıların oluşturduğu aşındırma ve biriktirme şekilleri

a) Falez (Yalıyar)
kıyıya dik inen yamaçlarda dalgaların yamacı aşındırmasıyla oyuk ve mağaralar oluşur. bazen bu oyuk büyüyerek yamacın üst kısmı çöker. bu oluşuma falez denir. ülkemizde en çok karadeniz (özellikle d.karadeniz) daha sonra ise akdeniz kıyılarında (teke ve taşeli y.ad.) görülür.

b) Kıyı Seti (Kordonu Oku)
dalga ve akıntıların ürüklediklri malzemeyi sığ olan delta ve koy kenarlarında biriktirmesiyle oluşan denizin içine bir ok gibi uzanan birikim şeklidir. kıyılarımızda bolca görülür.

c) Lagün (Kıyı Set Gölü
koy ağızlarında oluşan kıyı oklarının zamanla koyu kapatmasıyla oluşan denizden kopmuş göllerdir. deniz kulağı da denir. b. ve k. çekmece terkos (durusu) gölleri birer lagündür.

d) Tombolo
kara yakınlarındaki bir adanın kıyı oku ile anakaraya bağlanarak yarımada haline gelmesiyle oluşur. g.marmaradaki kapıdağ yarımadası böyledir.

Falez Lagün Kıyı Oku
kıyı şekillenmesinde etkili olan faktörler
1 - iç kuvvetler 4 - akarsular
2 - dalgalar 5 - buzullar
3 - gel-git 6 - organik etkiler


Sıcak su Akıntıları

Deniz Sularının Hareketi
rüzgar gelgit ve akıntılar deniz suyunda hareketlere yol açar.rüzgarlar ve fırtınalar denizde yalnızca dalgaların oluşmasına yol açmakla kalmaz aynı zamanda denizin 100 m derinliğine kadar inebilen etkileriyle akıntılara da neden olabilir. muson ya da alize gibi sürekli esen rüzgarlar dünyanın dönmesine de bağlı olarak kuzey yarıküre'de sağa güney yarıküre'de de sola doğru yol alan akıntılar oluştururlar. suyun tuzluluk oranı ile sıcaklığına bağlı olarak deniz suyu yoğunluğunda ortaya çıkan farklılıklar da akıntılara neden olabilir. bunun sonucunda humboldt gibi soğuk ve gulf stream gibi sıcak su akıntıları ortaya çıkar ve bunlar çevrelerindeki iklim koşullarını da etkiler. akıntılar nedeniyle bir yerden boşalan suyun yerine ya yüzeyden ya da denizin altından karşı akıntıyla yeni su kütleleri gelir ve böylece deniz suyunda sürekli bir hareket görülür.

deniz suyu hareketlerine yol açan bir başka etken de gelgittir. gelgit ay ile güneş'in deniz suyu üstündeki çekim gücünden kaynaklanır. dünya'nın dönmesi ile ortaya çıkan merkezkaç gücü de onlara katılır. dünya'nın ay'a dönük yüzündeki sular kabarırken öteki yerdekiler alçalır. ay dünya çevresinde dolaştıkça kabarma bölgesi de yer değiştirir. ay dünya'nın herhangi bir yerine göre tam çevrimini 24 saat 50 dakikada tamamladığından yarım günlük gelgit periyodunun süresi 125 saattir. aynı biçimde güneş de 24 saatlik günlük gelgitlere neden olur.

güneş'in kütlesel çekim kuvvetinin ay'ınkinin yüzde 46'sı kadar olduğu saptanmıştır. dünya ay ve güneş üçlüsünün konumlarına göre gelgit kabarmaları ya da alçalmaları ortaya çıkar. bu gökcisimlerinin üçü de aynı doğru üstündeyse ay ve güneş'in çekim kuvvetleri birbirine eklenir. ama bir dik açı oluşturacak biçimde dururlarsa ay ile güneş'in çekim kuvvetleri birbirlerini zayıflatır. gelgit olaylarının etkileri karaların konumuna göre değişir. örneğin kıyılarda özellikle de ırmak ağızlarında haliçler oluşabilir ya da sular yükseldiği sırada fırtına çıkmasıyla su baskınları ortaya çıkabilir.