İlk Müslüman Türk Devletleri
İlk Müslüman Türk Devletleri
1. Türklerin İslamiyet'i Kabulleri
Abbasiler zamanında Türk - Arap ilişkileri gelişti. Talas Savaşı’nda Çinlilere
karşı birlikte savaşıldı. Abbasiler yönetim ve askerlik işlerinde Türklere
görevler verdiler. Bu durum Türklerin İslamiyeti tanımalarını, bu dinin kendi
inanç ve yaşayışlarına benzediğini görmelerini sağladı. Bunun sonunda topluca
İslamiyeti kabul etmeye başladılar.
2. İlk Müslüman Türk Devletleri
a. Karahanlılar
Halkı ve yöneticileri Müslüman olan ilk Türk devletidir. Türkistan dolaylarında
Bilge Kül Kadır Han tarafından kurulmuştur. Başkenti Balasagun'dur. Yusuf Kadir
Han zamanında en parlak dönemini yaşayan devlet onun ölümünden sonra ikiye
ayrıldı. Zayıflayan devlet önce Selçuklulara bağlandı. Doğu Karahanlılar,
Karahitaylar Batı Karahanlılar ise 1212'de Harzemşahlar tarafından yıkıldı.
b. Gazneliler
Kuzey Hindistan, Afganistan ve İran'ın doğusunda Alp Tigin tarafından kuruldu
(963). Başkent Gazne devletin adı oldu. Gazneliler Sultan Mahmut zamanında
Hindistan'a seferler yaparak burada İslamiyetin yayılmasını sağladılar. Sultan
Mesut'un Dandanakan Savaşı'nda (1040) Selçuklulara yenilmesi Gaznelileri
zayıflattı. 1087'de yıkıldı. Yıkılışlarında çok uluslu bir devlet olmaları da
etkili oldu.
c. Büyük Selçuklular
Oğuzların Kınık boyundan, Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağrı beyler 1040'da
Dandanakan Savaşı'nda Gaznelileri yenerek bağımsızlıklarını elde ettiler. Tuğrul
Bey zamanında İran, Irak, Türkistan ele geçirildi. Bağdat'ta yaşayan Abbasi
halifesi koruma altına alındı. Anadolu'ya ilk Türk akınları başladı. Pasinler
Savaşı kazanıldı. Alp Arslan zamanında kazanılan Malazgirt zaferi Anadolu'nun
Türk yurdu olmasını sağladı. Melikşah zamanında en parlak zamanını yaşayan
devlet onun ölümüyle parçalandı (1092). Sultan Sancar devleti yeniden toparladı.
Ancak 1141'de Karahitaylarla yapılan Katvan Savaşı’nın kaybedilmesi, atabeylerin
bağımsızlıklarını ilan etmesi, taht kavgaları Oğuzların isyan etmesi devletin
yıkılmasına neden oldu.
d. Eyyubiler
Mısırda Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmuştur. Yöneticiler ve askerler Türk,
halkı Arap'tır. Haçlılarla mücadele ederek İslam dünyasını korumuşlardır.
e. Memlûkler
Eyyubi Devleti’nin yerinde kurulmuştur. Yöneticiler ve ordu Türk'tür. Haçlılar
ve Moğollarla mücadele ederek Türk ve İslam dünyasını korumuşlardır. Yavuz'un
Mısır Seferi sonunda Osmanlılarca yıkılmıştır.
3. İlk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet
a. Devlet ve Ülke Yönetimi
Müslüman Türk devletlerinde ülke, hükümdar ailesinin ortak malı sayılır ve
hükümdar ailesi arasında paylaşılarak yönetilirdi. Hükümdarların Tanrı
tarafından görevlendirildiğine inanılırdı. Ülke sorunları önemli devlet
adamlarının katıldığı divanda görüşülürdü. Ülke eyaletlere ayrılırdı. Melikler
atabey denilen hocalar gözetiminde eyaletlere yönetici olarak atanırdı. Adalet
işlerine kadılar, askerlik işlerine subaşılar bakardı. Ordu, hazineden maaş alan
Hassa askerleri ile ikta sistemi ile yetişen eyalet askerleri ve yardımcı
kuvvetlerden oluşurdu. Topraklar devletin malı sayılır ve ikta sistemi ile
yönetilirdi. Mülk ve vakıf topraklar da vardı.
b. Sosyal ve Ekonomik Hayat
İlk Müslüman Türk devletlerinde şehirlerde yaşayan halk ticaret, zanaat ve
esnaflık yapardı. Köylerde yaşayanlar tarım, göçebeler hayvancılıkla uğraşırdı.
Şehir esnafı arasında dayanışmayı sağlayan loncalar vardı. Yöneticiler ticarete
büyük önem vermişlerdir. Karahanlılar ve Selçuklular ticareti geliştirmek için
kervansaraylar yaptırmışlardır.
c. Yazı Dil ve Edebiyat
Karahanlılar Uygur alfabesini kullanmıştır. Türkçe resmi dil olmanın yanında
bilim ve edebiyat dili olarak da kullanılmıştır. Bu durum Türkçe'nin gelişmesini
ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Büyük Selçuklularda resmi dil, Farsça, bilim
dili Arapça olduğundan Türkçe'nin ilerlemesi yavaşlamıştır.
d. Bilim, Sanat ve Mimari
Yöneticiler bilim ve sanat adamlarını korumuş eğitim - öğretim için medreseler
yaptırmışlardır. Semerkant ve Nizamiye Medreseleri dönemin en önemli eğitim -
öğretim kurumlarıydı.
Sanat alanında; resim ve heykel yasak olduğundan gelişmemiştir. Minyatür,
hattatlık, oymacılık, kakmacılık, nakkaşlık gibi sanat dalları gelişmiştir.
Mimari alanında ise büyük gelişmeler olmuştur. Birçok cami, medrese,
kervansaray, türbe, kümbet, saray ve kale yapılmıştır.