Birinci Dünya Savaşı
1. DÜNYA SAVAŞI
Birinci Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devletinin Durumu ve Mondros Ateşkes
Antlaşması (30 Ekim 1918)
Savaş devam ederken İtilâf Devletleri aralarındaki
gizli antlaşmalarla Os- manlı Devleti 'ni paylaşmışlardı. Mondros Ateşkes
Antlaşması'da bunların deva- mı olduğundan şartları çok ağırdı. Antlaşmada
alınan kararlar kısaca şöyleydi:
1.İtilâf Devletlerinin boğazlardan serbestçe geçişi sağlanacak ve boğazların ,
tünellerin , demiryollarının ve haberleşme ağlarının askeri kontrolü İtilâf
Devletlerine bırakılacak.
2.İtilâf Devletlerinin fazla gördüğü Osmanlı askerleri terhis edilecek.
3.İtilâf Devletleri Osmanlı Devleti 'nin liman ve tersanelerinden yararlanacak.
4. Osmanlı Devleti 'nin savaş gemileri zincirlenecek.
5.İtilâf Devletleri güvenliklerini tehlikede gördükleri yerleri işgal
edebilecek.
6. Erzurum , Elazığ , Bitlis , Van , Diyarbakır ve Sivas 'ta karışıklık çıkarsa
bölge işgal edilecek.
Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti fiilen sona ermişti. Boğazların işgaliyle Anadolu
ve Rumeli bağlantısı kopmuştu ; ayrıca 7. ve 24. Maddelere göre ülke- nin
tamamının işgali kabul edilmiş oluyordu.
Antlaşmadan sonra İngilizler, Fransızlar ,İtalyanlar, Yunanlılar yurdun büyük
bir bölümünü işgal ettiler.
Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919) ve İzmir 'in İşgali
Savaş sonunda İtilâf Devletleri yenilenlerin durumunu görüşmek üzere Paris'te
toplandı. Konferansta Yunanistan sahte belgelerle Anadolu'ya sahip çıktı ve bu
İngiltere 'nin işine gelince Yunanistan 'ın İzmir 'i işgaline karar verildi.
Yunanlılar İzmir'e girmeden "Türkler Rumlar'ı katlediyor." Diyerek Mon- dros
Ateşkes antlaşmasına göre haklı hale geldiler ve tüm dünyayı kandırdılar.
Yunanlılar'ın İzmir'e girince taşkınlıklar yapması üzerine Kurtuluş Savaşı
başladı
Milli Mücadelede Cemiyetler
Mondros Ateşkesi 'nden sonra yurtta bir çok cemiyet kuruldu. Bunlar ikiye
ayrılır :
1. Yararlı Cemiyetler :
Ülkenin kötü durumu bölgesel cemiyetlerin kurulmasına neden oldu. Bu cemiyetler
sadece kuruldukları bölgeyi ve çevresini koruyabiliyordu. Bunlara örnek verirsek
:
Edirne ve İstanbul 'da Trakya Paşaeli cemiyeti, İzmir 'de İzmir Müdafaa-i Hukuk
cemiyeti, doğuda Doğu Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu. Ayrıca halka
yardım etmek amacıyla bir çok cemiyet kurulmuştur.
2. Zararlı Cemiyetler :
a-) Azınlıkların kurduğu zararlı cemiyetler :
Mavri mira cemiyeti, Rumların Yunanistan 'a yardım için kurduğu bir cemiyettir.
Pontus Rum cemiyeti de bu cemiyetin bir kolunu oluşturur.
b-) Türklerin kurduğu zararlı cemiyetler :
Padişahlığı geri isteyenlerin kurduğu Teâli İslâm Cemiyeti bu cemiyetlere
örnektir. Ayrıca İngiliz sevenler Cemiyeti,İngiliz mandalığı isteyenlerin,
padişa- hında yardımlarıyla kurduğu bir cemiyetti. Bu cemiyete, padişah ve
Osmanlı Devleti hükümetinden pek çok kişi üyeydi.
KURTULUŞ SAVAŞI
Savaş 'tan önce, kurulan yararlı cemiyetler bir çatı altında toplandı. Buna
Kuvayı Milliye hareketi denir. Bu birlikler Anadolu'nun işgali, Osmanlı
orduları- nın terhis edilmesi ve İstanbul hükümetinin otoritesini kaybetmesi
nedenleriyle kuruldu. Birlikler, düşmanın ilerleyişini yavaşlatmış, meclis
toplanana kadar askerlik yapmış ve çıkan ayaklanmaları bastırmışlardır. Ancak
halktan zorla para topladıkları ve düşmanı tamamen durduramadıkları için
kaldırıldılar.
Atatürk ülkenin ancak Anadolu 'da yapılacak bir örgütlenmeyle
kurtulabileceğine kesin olarak karar verdikten sonra Samsun 'a gitmek için yola
çıktı. 19 Mayıs 1919 'da Samsun 'a çıktı ve faaliyetlerine başladı. Buradan
Amasya 'ya geçerek Amasya genelgesini yayınlayan Atatürk Osmanlı Devleti- 'ndeki
görevinden de istifa etti.
Amasya Genelgesi
Genelge bağımsızlık hareketinin ilk adımı ve Milli mücadelenin başlangıcı olması
nedeniyle çok önemlidir. İlk kez bu genelgede hakimiyet halka verilmiştir ve
yurdun tümü bağımsızlık kapsamına alınmıştır. Atatürk Anadolu'da bu genel- geyi
yayınlarken, Osmanlı padişahı ve hükümeti Atatürk'ü ve yandaşlarını vatan haini
ilan etmişlerdi. Fakat halk asıl vatan haininin kim olduğunu biliyordu. Bu
genelgede alınan kararların başlıcaları şunlardır :
1. Vatanın bütünlüğü ve bağımsızlık tehlikededir.
2. Osmanlı hükümeti iyi çalışmamakta ve milleti iyi temsil edememektedir.
3. Milletin geleceğini yine milletin azim ve kararı belirleyecektir.
4. Bağımsızlığın sağlanması için bir heyetin toplanması lazımdır. Bu heyet için
illerden üç kişinin Sivas 'a yollanması gerekmektedir.
Erzurum Kongresi ( 23 Temmuz - 6 Ağustos 1919 )
Kongre halk arasında birliği koruyarak, azınlıkların çalışmalarını etkisizleş-
tirmek için toplandı. Burada Amasya genelgesinde alınan kararlar tekrar gözden
geçirilerek herkesin görüşü alındı. Bu arada İstanbul hükümeti hâlâ
İngiltere'nin himayesine girmek istiyordu. Kongre toplanış yönünden bölgesel ,
kararları yönünden ise ulusal bir kongredir. Kapitülasyonlara ilk kez burada
karşı çıkılmış ve yeni bir devlet kurma fikri ilk kez burada ortaya atılmıştır.
Ayrıca kongrede alınan kararların uygulanabilmesi için bir temsil heyeti
oluşturuldu.
Sivas Kongresi ( 4 - 11 Eylül 1919 )
Erzurum'dan sonra Sivas 'ta da bir kongre toplandı. Bu kongrede, Erzurum
kongresinde alınan kararlar halka mal edildi ve başka bir ülkenin himayesine
girmek kesin olarak reddedildi. Temsil heyetinin artık bütün milleti temsil
edeceğine karar verildi. Osmanlı hükümeti bu kongrenin toplanmasına karşı çıktı
fakat kongreyi dağıtacak gücünün olmaması nedeniyle bir şey yapamadı ve
İngiltere'den yardım istedi. İngiltere bu kongreyi küçük bir ayaklanma olarak
gördü ve önemsemeyip yardım etmedi.
Bu sırada Osmanlı Devleti 'nde hükümet değişikliği oldu. Yeni kurulan Ali Rıza
Paşa hükümeti ve temsil heyeti arasında Amasya 'da bir görüşme oldu. Gö- rüşme
sonucunda ilk kez bir İstanbul hükümeti milli mücadeleyi kabul etmiş oldu.
Misak-ı Milli
Atatürk 'ün Misak-ı Millide yayınladığı kararlar şöyledir :
Çoğunluğu Türk olan topraklar vatanın bölünmez bir bütünüdür.
Boğazların güvenliği sağlanırsa , o bölge dünya ticaretine açılabilir.
Azınlıklara önceden tanınmış olan fazla haklar kaldırılmalıdır.
Kapitülasyonlar hiçbir şekilde kabul edilmez.
Bu kararlar sonrasında İtilâf Devletleri 16 Mart 1921 'de İstanbul 'u işgal
ettiler. Osmanlı Devleti ve hükümeti de olanları seyretti ve hatta İtilâf
Devletleri 'ni destekledi. Halk çeşitli protestolarla, İtilâf Devletleri'nin
subaylarının tutuklanmasıyla ve bunun gibi daha bir çok şekilde işgale tepki
gösterdi.
T.B.M.M. 'nin Açılması ( 23 Nisan 1920 )
Mustafa Kemal 'in 16 Mart 1921 'de yayınladığı bildirge ile yeni seçimler
yapıldı. Seçimler sonunda, Mustafa Kemal'in ilkeleri doğrultusunda , yeni meclis
dolayısıyla yeni devlet kurulmuş oldu. Meclisin açılmasının ikinci gününde
Mustafa Kemal bir önerge yayınladı. Buna göre :
1. T.B.M.M. en üstün güçtür ve yasama , yürütme erklerine sahiptir.
2. Hükümet kurmak mecburidir, meclis başkanı aynı zamanda hükümet başkanı
olacaktır.
Bu mecliste farklı düşüncelerin oluşu , meclisin en üstün güç oluşu ve sürekli
oluşu meclis için büyük avantaj oluşturmuştur.
T.B.M.M. 'ye Karşı Yapılan İsyanlar
Anadolu 'nun işgalinin devlet otoritesini zayıflatması, halkın devletten daha
güçlü olmasına neden oldu. İstanbul hükümeti , İngilizlerin ve Yunanlıların da
baskısıyla bizzat isyanlar çıkardığı gibi çıkan isyanları da destekledi. Ayrıca
Kuvayı Milliye birliklerinin halka kötü davranması, halkın ayaklanmasına neden
oldu. Bunların sonucunda ülkenin her yerinde bir çok isyanlar çıktı.
İsyanlar sonunda meclisin yıpranmasına rağmen devlet otoritesi korundu. İtilâf
Devletleri ile Osmanlı hükümetinin meclisi yıkma çabaları sonuçsuz kaldı.
Sevr Barış Antlaşması ( 10 Ağustos 1920 )
Bu antlaşmanın asıl sebebi , İtilâf Devletleri 'nin kendi aralarında Osmanlı
Devleti 'ni paylaşma konusunda çıkan anlaşmazlıktır. İtilâf Devletleri Antlaşma-yı
Osmanlı Devleti 'ne gönderdiklerinde hiç bir itiraz kabul etmeyeceklerdi, zaten
Osmanlı padişahının veya hükümetin itiraz etmeye niyetleri yoktu. İşgalciler
antlaşmayı bir an önce yapabilmek için Yunanistan'ı destekledi. Yunanlı askerler
yurdun içlerine kadar rahatça girdi.
Damat Ferit başkanlığındaki bir heyet bu antlaşmayı imzaladı. T.B.M.M. Sevr
antlaşmasını kabul etmediğini ve kabul edenleri vatan haini ilan ettiğini
açıkladı. Çünkü bu antlaşma tamamen bağımsızlığı ve vatanın bütünlüğünü
engelliyordu ve devleti bir sömürge devleti durumuna düşürüyordu.
Düzenli Orduya Geçiş
Mondros 'tan sonra Osmanlı orduları terhis edilmişti. Kurulan kuvvetler düşmanı
ancak yavaşlatabiliyordu. Batı cephesine getirilen İsmet Paşa 1920 'de düzenli
orduya geçişi başlattı. İsyanların da bastırılmasından sonra batıda tama- men
düzenli orduya geçilmiş oldu. T.B.M.M. işgallerden kurtulmak için üç cephede
savaşmıştır :
1-) Doğu Cephesi :
Birinci Dünya Savaşı'nda Ermeniler'e vaat edilen doğudaki Ermeni devleti fikri
Ermeni hareketlerini hızlandırdı. Ermenilerin Oltu'yu işgal etmeleriyle , Türk
birlikleri savaş ilan etti. 3 Aralık 1920 'de Ermeniler zor durumda kaldı ve
barış istedi. İmzalanan Gümrü Antlaşması sonunda Sarıkamış, Kars ve Gümrü geri
alındı. Bu antlaşma T.B.M.M.'nin ilk askeri ve siyasi başarısı olduğundan çok
önemlidir. Ayrıca bu antlaşmayla Sevr 'in geçersiz olduğu herkese gösterildi ve
bölgedeki askerler batı cephesine gönderildi.
2-) Güney Cephesi :
İngilizler Mondros Antlaşmasına dayanarak Güney Doğu Anadolu 'yu önce işgal edip
sonra Fransızlara bıraktılar. Fransızlar bu bölgedeki Ermenileri Türklere karşı
kışkırttı. Fakat yerli halkın Fransızlara ve Ermenilere karşı kahramanca savaşı
yabancı askerleri zorladı.12 Şubatta Maraş, 10 Nisanda Urfa ,20 Ekimde Adana,
Fransızları yurttan attı. Bu başarılar Fransızların tutumunun yumuşamasını ve
işgal ettikleri yerleri terk etmelerini sağladı.
Antalya ve çevresinde bulunan İtalyanlar ile ciddi bir mücadele olmadı.
Fransa'nın yenildiğini gören İtalyanlar, korkup yurdu terk etti. Güney cephesin-
deki birliklerinde batıya gönderilmesiyle Batı Cephesi güçlenmiştir.
3-) Batı Cephesi :
En uzun ve en kanlı savaşlar, bu cephededir. Cephedeki savaşlar :
1. İNÖNÜ SAVAŞI ve SONUÇLARI ( 6-11 Ocak 1921 )
Sevr 'den önce Eskişehir'e kadar gelen Yunanistan, Anadolu demiryolları- nın bu
önemli noktasını ele geçirmek ve güçlerini ispat etmek istiyordu. Fakat
Türklerin gücü hem Yunanlıları püskürttü, hem de bölgedeki ayaklanmaları
bastırdı. Savaş sonunda Yunanistan ilk kez geri çekildi, halkın Meclise güveni
arttı ve İtilâf Devletleri paniğe kapıldı.
LONDRA KONFERANSI ( 23 Şubat 1921 )
Türkiye'nin başarıları İtilâf Devletleri'ni, Sevr Barışını gözden geçirmeye
yöneltti. Amaçları antlaşmada çok az değişiklik yapıp dünya kamuoyunu
kandırmaktı.T.B.M.M. bu konferansa katılmazsa , İtilâf Devletleri meclisin savaş
taraftarı olduğunu söyleyeceklerdi. T.B.M.M. bu konferansa Misak-ı Milli 'yi
kabul ettirmek için katılıyordu.
Konferansta İstanbul Hükümeti'nin temsilcisi Tevfik Paşa'nın sözü, mille- tin
asıl temsilcileri olarak ifade ettiği T.B.M.M. temsilcilerine vermesi İtilâf
Devletleri 'nin plânlarını bozmuş oldu. Konferansın sonunda İtilâf Devletleri
arasındaki anlaşmazlıklar belirginleşti ve İtilâf Devletleri T.B.M.M. 'ni resmen
tanıdılar.
MOSKOVA ANTLAŞMASI ( 16 Mart 1921)
Rusya'da çıkan ihtilâl ile değişen yönetim ve İtilâf Devletleri'nin izlediği
politikalar Sovyet Rusya ve T.B.M.M. 'ni birbirine yakınlaştırdı. Sovyet Rusya
bu yakınlaşma ile kendine bir tampon bölge kurmak ve Boğazlar açısından kendini
güvene almak istiyordu.T.B.M.M. ise Sovyetlerden savaş araçları ve asker gücü
desteği istiyordu. T.B.M.M.'nin kazandığı başarılar Sovyet Rusya-'nın
tereddütlerini ortadan kaldırdı ve antlaşma imzalandı. Antlaşmaya göre :
Taraflardan birinin imzalamadığı bir antlaşmayı diğeri de kabul etmeyecekti.
Yani Sovyet Rusya, Sevr Barışını kabul etmediğini resmen açıkladı.
Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki eski antlaşmalar geçersiz sayılacaktı.
Sovyet Rusya Misak-ı Milli 'yi kabul edip Kapitülasyonları geçersiz sayacaktı.
Bu antlaşmayla ilk kez bir batılı devlet, Misak-ı Milli 'yi kabul etmiş
oluyordu. Bu antlaşmadan sonra ayrıca, Misak-ı Milli'yi ilk kabul etmiş olan
Afganistan ile dostluk antlaşması yapıldı, İstiklal Marşı ve Teşkilat-ı Esasiye
( ilk T.B.M.M. Anayasası )kabul edildi.
2. İNÖNÜ SAVAŞI ( 23 - 31 Mart 1921 )
Yunanlılar Eskişehir'i alıp İtilâf Devletleri'nin desteğine layık olduğunu
ispatlamak istiyordu. Fakat başarılı olamadı ve geri çekilmek zorunda kaldı,
geri çekilirken de büyük kayıplar verdi. Mustafa Kemal Eskişehir-Kütahya
savaşlarından sonra Türk ordusunu Sakarya 'nın doğusuna çekti. Gelişmeler ülkede
büyük üzüntüye neden oldu, bazıları devlet merkezinin Kayseri 'ye taşınmasını
istedi fakat meclis bunu kabul etmedi. Mustafa Kemal 5 Ağustos 1921 'de üç aylık
süre ile başkomutan seçildi.
Tekâlif - i Milliye Kararları
Bu kararlar orduyu her yönüyle güçlendirmek amacıyla kabul edilmiştir.Bunlar:
Kararların yerine getirilebilmesi için her ilde bir komisyon kurulacak.
40 yaşına kadar olan erkekler askere alınacak.
Erkek giyim eşyalarının, yiyeceğin, akaryakıtın ve haberleşme araçlarının %40 'ına
el konacak.
Özel araçlar devlet adına kullanılacak.
Sakarya Meydan Savaşı ( 23 Ağustos - 13 Eylül 1921 )
Kütahya-Eskişehir savaşlarının ardından Yunanistan İngiltere'ninde deste- ğini
alıp Türk ordusunu tamamen ortadan kaldırmak istiyordu. Yunanlılar 23 Eylül 'de
Türk mevzilerine girdiler. Fakat Türk ordusu 13 Eylül 'de düşmanı Sakarya
doğusuna attı. Savaş sonunda düşmanın taarruz gücü kırıldı.Fransa ile İtalya,
Yunanistan'dan desteğini çekti ve Türkiye ile bir an önce barış yapmak
istediğini belirtti, İngiltere ile yapılan antlaşma sonucu Malta'daki esirler
serbest bırakıldı.
Kars Antlaşması
Rusya'nın arabuluculuğu ile 13 Ekim 1921'de Ermenistan, Gürcistan ve Azarbeycan
ile bir dostluk antlaşması yapıldı. Bu antlaşmada bugünkü doğu sınırımız
yaklaşık olarak çizilmiş oldu.
Ankara Antlaşması
Fransa 'nın topraklarımızı terk etmesinden sonra yapıldı. Antlaşmada
Türkiye-Suriye sınırı çizilmiş oldu , Fransa Misak-ı Milliyi kabul etmiş oldu.
Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi
Mecliste , bir grup hemen saldırıya geçilmesini istiyordu , Mustafa Kemal ise
ordunun savaşa hazır olmadığını düşünüyordu. İngilizler ise bu ordunun bir
taarruz yapamayacağını söylüyordu. Mustafa Kemal, Haziran 1922'de saldı- rı
kararı aldı ve 26 Ağustosta saldırı başladı. Buna dayanamayan düşman geri
çekildi ve ağır bir darbe ile bozguna uğradı.
Mudanya Ateşkes Antlaşması
Türk ordularının Trakya'ya yönelmesi İtilâf Devletlerini endişe- lendirdi. Fakat
dünyanın yeni bir savaş istememesi tarafları yeni bir antlaşma yapmaya sevketti.
Mudanya'da yapılan görüşmelere İtalya, İngiltere, Fransa ve Türkiye katıldı.
Antlaşmada Trakya'nın on beş gün içinde boşaltılması, kesin barışa kadar bölgede
Türk askeri bulundurulması, boğazların idaresinin Türkiye'ye bırakılması ve
kesin barıştan sonra İstanbul'daki İngiliz güçlerinin geri çekilmesi konuları
karara bağlandı. Antlaşma ile Türkiye'nin savaş dönemi bitti, Trakya savaş
yapılmadan kurtarıldı, boğazların idaresi Türklere verildi. Osmanlı devleti
hukuken sona erdi.
Lozan Barış Antlaşması
Görüşmelere 20 Kasım 1922 de Lozan'da başlandı. Burada kapitülasyon- ların
kaldırılması, Osmanlı dış borçları ile Irak sınırının belirlenmesinde ilerleme
sağlanamayınca görüşmeler kesildi. 23 Nisan 1923 de tekrar başlayan görüşmeler
sırasında İtilâf Devletleri biraz daha yumuşak davrandı. 24 Temmuz 1923 de kesin
barış sağlandı.
1. Yunanistan sınırı Mudanya'da belirlenen şekli ile kalacak.
2. Irak sınırı İngiltere ile yapılan bir antlaşma ile belli olacak.
3. Kapitülasyonlar tamamen kaldırılacak.
4. Yunanistan Karaağaç'ı Türkiye'ye verecek.
5. Boğazlar askerden arındırılacak, geçişlerin kontrolü için Türkiye başkan-
lığında bir komisyon kurulacak.
6. Dış borçlar, Osmanlı Devletinden bağımsızlığını ilan eden devletlerle Türkiye
arasında paylaştırılacak.
7. İtalya, elindeki Ege adaları üzerindeki egemenliğini sürdürecek.
8. Azınlıkların elindeki ayrıcalıklar alınacak.
9. Antlaşma onaylandıktan altı hafta sonra, İtilâf Devletleri İstanbul'u
boşaltacak.
Bu antlaşma ile Misak-ı Milli tüm dünya tarafından kabul edildi ve Türkiye diğer
devletlerle eşit haklara sahip oldu. Antlaşma sonunda Boğazlar ile ilgili
kararlar milli hakimiyet ve bağımsızlığı sınırladı. Osmanlı Devleti 'de tarih
oldu.
